مدل‌سازی و ارزیابی اثربخشی مددکاری اجتماعی در ارتقاء تاب‌آوری بوم‌اجتماعی جوامع محلی

مددکاری اجتماعی و تاب‌آوری بوم‌اجتماعی

مدل‌سازی و ارزیابی اثربخشی مددکاری اجتماعی در ارتقاء تاب‌آوری بوم‌اجتماعی جوامع محلی

مددکاری اجتماعی و تاب‌آوری بوم‌اجتماعی

مقدمه: مواجهه با نابرابری‌های اقلیمی

در عصر کنونی، تغییرات اقلیمی و مخاطرات محیطی، تهدیدی بنیادین برای پایداری و بقای جوامع محلی محسوب می‌شوند.

این مخاطرات، نابرابری‌های اجتماعی موجود را تشدید می‌کنند، به‌ویژه در مناطق روستایی و حاشیه‌نشین که معیشت آن‌ها مستقیماً به منابع طبیعی وابسته است.

در این میان، مفهوم «تاب‌آوری بوم‌اجتماعی» به عنوان یک پارادایم حیاتی، فراتر از صرفاً مدیریت بحران، بر لزوم ایجاد ظرفیت‌های پایدار در تقاطع سلامت محیط زیست و رفاه اجتماعی تأکید دارد.

این مقاله جامع به مدل‌سازی چارچوب عملیاتی و ارزیابی دقیق اثربخشی مداخله‌های مددکاری اجتماعی می‌پردازد؛ حرفه‌ای که در خط مقدم حمایت از آسیب‌پذیرترین اقشار در برابر نابرابری‌های اقلیمی و ارتقاء عدالت اقلیمی قرار دارد.

تعریف مفاهیم و چارچوب نظری

تاب‌آوری بوم‌اجتماعی (Eco-Social Resilience)

تاب‌آوری بوم‌اجتماعی به ظرفیت سیستم‌های اجتماعی-اکولوژیکی برای جذب شوک‌ها (مانند خشکسالی، سیل، آلودگی)، بازگشت به عملکرد مطلوب و مهم‌تر از آن، تحول (Transformation) به سمت ساختارهای پایدارتر و عادلانه‌تر اطلاق می‌شود.

این مفهوم بر تعامل و وابستگی متقابل بین سلامت اکوسیستم (بوم) و رفاه اجتماعی (اجتماعی) تأکید دارد و صرفاً محدود به بازگشت به وضعیت اولیه نیست، بلکه شامل یادگیری و نوآوری است.

نقش مددکاری اجتماعی بوم‌اجتماعی

مددکاری اجتماعی بوم‌اجتماعی (Eco-Social Work) پارادایم جدیدی است که با رویکرد «فرد در محیط» (Person-in-Environment)، چالش‌های اجتماعی را از چالش‌های محیطی جدا نمی‌داند.

اثربخشی مددکاری اجتماعی در این حوزه از طریق سه راهبرد کلیدی محقق می‌شود:

  1. تطبیق (Adaptation): کمک به افراد و جوامع برای کنار آمدن و سازگاری با اثرات جاری تغییرات اقلیمی (مثلاً ایجاد سامانه‌های هشدار سریع یا آموزش کشاورزی کم‌آب‌بر).
  2. کاهش اثرات (Mitigation): کاهش عوامل منجر به آسیب‌پذیری اجتماعی و محیطی (مثلاً ترویج استفاده از انرژی پاک یا کاهش مصرف منابع).
  3. حمایت‌گری برای عدالت اقلیمی (Advocacy for Climate Justice): اقدام برای رفع نابرابری‌های ساختاری که گروه‌های آسیب‌پذیر را در برابر مخاطرات محیطی آسیب‌پذیرتر می‌سازد.

مدل مفهومی اثربخشی: مداخله سه‌سطحی

اثربخشی مددکاری اجتماعی در ارتقاء تاب‌آوری بوم‌اجتماعی باید در سه سطح اصلی خرد، میانی و کلان مدل‌سازی شود.

سطح مداخله هدف اصلی مددکاری اجتماعی فعالیت‌های کلیدی برای تاب‌آوری بوم‌اجتماعی
خرد (Micro) تقویت توانمندی روانی-اجتماعی فرد مدیریت اضطراب محیطی (Eco-Anxiety)، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای فردی (حل مسئله، تنظیم هیجان)، توانمندسازی معیشتی پایدار و سبز.
میانی (Mezzo) تقویت انسجام، سازماندهی و ظرفیت اجتماعی جامعه تسهیل‌گری مشارکتی در مدیریت منابع (آب، زمین)، بسیج سرمایه اجتماعی و شبکه‌های حمایتی محلی، آموزش آمادگی در برابر بلایا و تمرین‌های شبیه‌سازی.
کلان (Macro) اصلاح ساختارها و سیاست‌ها برای عدالت حمایت‌گری (Advocacy) برای دسترسی عادلانه به زیرساخت‌های محیطی (آب پاک، انرژی)، مقابله با آلودگی و نابرابری‌های اقلیمی، همکاری بین‌بخشی با نهادهای مدیریت بحران.

نقطه کانونی مدل: مشارکت جامعه‌محور (Community Participation) به عنوان متغیر واسط اصلی در نظر گرفته می‌شود. اثربخشی زمانی به حداکثر می‌رسد که جامعه محلی مالکیت برنامه‌های تطبیق و کاهش اثرات را بر عهده بگیرد.

ارزیابی اثربخشی: ابعاد و شاخص‌ها

ارزیابی اثربخشی باید به‌صورت چندبُعدی و با تمرکز بر تغییرات در ظرفیت‌های بوم‌اجتماعی جامعه انجام شود و صرفاً به ارزیابی مداخلات مددکار محدود نشود، بلکه پیامدهای سیستمی را بسنجد.

ابعاد ارزیابی (متغیرهای وابسته خروجی)

برای ارزیابی موفقیت مداخله مددکاری اجتماعی، چهار بُعد کلیدی تاب‌آوری بوم‌اجتماعی اندازه‌گیری می‌شود:

  1. تاب‌آوری اکولوژیک (Ecological Capacity): سلامت و پایداری منابع محیطی که معیشت جامعه به آن وابسته است.
    • مثال: بهبود وضعیت پوشش گیاهی، کاهش مصرف بی‌رویه منابع (آب/انرژی)، تنوع زیستی.
  2. تاب‌آوری اجتماعی (Social Capacity): انسجام، اعتماد و توانایی جامعه برای سازماندهی مشترک در شرایط بحران.
    • مثال: سطح سرمایه اجتماعی، تعداد و استحکام شبکه‌های حمایتی محلی، میزان پذیرش نوآوری‌ها و همکاری بین‌نسلی.
  3. تاب‌آوری نهادی/سیاسی (Institutional/Political Capacity): اثربخشی ساختارهای حاکمیتی محلی در پاسخگویی، توزیع عادلانه منابع و ایجاد بستر قانونی برای تاب‌آوری.
    • مثال: حضور جامعه در فرآیندهای تصمیم‌گیری، عدالت در توزیع منابع، سطح همکاری نهادهای محلی با مددکاران.
  4. تاب‌آوری فرهنگی/روانی (Cultural/Psychological Capacity): حفظ و به‌کارگیری دانش بومی، سلامت روان جمعی و امید به آینده در مواجهه با چالش‌های محیطی.
    • مثال: حفظ دانش بومی در مدیریت محیط، کاهش سطح اضطراب محیطی (Eco-Anxiety)، و نمره امید به آینده (Hope).

شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPIs) برای ارزیابی

برای مدل‌سازی کمی اثربخشی، شاخص‌های زیر پیشنهاد می‌شوند:

بُعد تاب‌آوری شاخص کلیدی عملکرد (KPI) ابزار/روش اندازه‌گیری
اکولوژیک درصد کاهش ردپای کربن یا مصرف آب خانوار اندازه‌گیری میدانی و گزارش‌های مصرفی
اجتماعی شاخص مشارکت فعال جامعه در طرح‌های بوم‌محور پرسشنامه‌های سرمایه اجتماعی (بر اساس اعتماد و عضویت)
نهادی/سیاسی تعداد موفقیت‌های حمایت‌گری (Advocacy) محلی تحلیل محتوای اسناد، ثبت تصمیمات محلی
فرهنگی/روانی نمره تاب‌آوری روان‌شناختی (با مؤلفه‌های محیطی بومی‌شده) مقیاس‌های استاندارد (مانند CD-RISC)، پرسشنامه اضطراب محیطی
اثربخشی کلی سطح تحول جامعه (Transition) به سمت معیشت پایدار روش‌های کیفی/تحلیلگرانه (مانند تحلیل شبکه‌های اجتماعی)

روش‌شناسی مدل‌سازی و ارزیابی

برای ارزیابی اثربخشی مداخلات مددکاری اجتماعی، پیشنهاد می‌شود از یک روش‌شناسی ترکیبی (Mixed Methods) استفاده شود که هم قدرت تبیین آماری و هم عمق درک کیفی را فراهم کند.

مدل‌سازی کمی (تعیین روابط علی)

برای مدل‌سازی روابط بین مداخلات (متغیرهای مستقل مددکاری: آموزش، تسهیل‌گری، حمایت‌گری) و ابعاد تاب‌آوری (متغیرهای وابسته)، می‌توان از روش معادلات ساختاری (Structural Equation Modeling – SEM) استفاده کرد.

این مدل اجازه می‌دهد تا متغیرهای پنهان (مانند سرمایه اجتماعی یا اضطراب محیطی) در مدل لحاظ شوند و روابط پیچیده چندگانه بین عوامل مختلف مداخله و نتایج تاب‌آوری به‌صورت هم‌زمان تعیین شوند.

ارزیابی کیفی (عمق و بافت)

استفاده از روش‌های ارزیابی مشارکتی (Participatory Evaluation) حیاتی است.

این روش‌ها شامل مصاحبه‌های عمیق، گروه‌های کانونی، و نقشه‌کشی جامعه‌محور هستند که دانش بومی و تجربیات زیسته اعضای جامعه محلی را در فرایند ارزیابی لحاظ می‌کنند.

این امر تضمین می‌کند که نتایج ارزیابی، ماهیت بومی و زمینه‌محور تاب‌آوری را به درستی منعکس سازد.

روش پیش‌آزمون و پس‌آزمون

برای تعیین میزان تغییرات، اجرای برنامه‌های مددکاری اجتماعی باید در یک طرح آزمایشی یا شبه‌آزمایشی (مانند طرح پیش‌آزمون-پس‌آزمون با گروه کنترل) مورد مطالعه قرار گیرد تا اطمینان حاصل شود که تغییر در سطح تاب‌آوری ناشی از مداخله مددکاری بوده و نه صرفاً عوامل محیطی دیگر.

نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده

مدل‌سازی و ارزیابی اثربخشی مددکاری اجتماعی در ارتقاء تاب‌آوری بوم‌اجتماعی، گامی ضروری در جهت گذار به جوامع پایدار و عادلانه است.

مددکاران اجتماعی با قرار گرفتن در نقطه تلاقی آسیب‌های اجتماعی و مخاطرات محیطی، نه تنها نقش درمانگر، بلکه نقش تسهیل‌گر تغییرات سیستمی و حمایت‌گر عدالت اقلیمی را ایفا می‌کنند.

مدل سه‌سطحی (خرد، میانی، کلان) با تکیه بر متغیر محوری مشارکت جامعه‌محور، چارچوبی منسجم برای اقدام فراهم می‌کند.

ارزیابی اثربخشی نیز باید فراتر از شاخص‌های سنتی، بر سنجش ظرفیت‌های سه‌گانه اکولوژیک، اجتماعی و نهادی متمرکز شود تا تحول واقعی در جوامع محلی اثبات گردد.

برای آینده، ادغام این مدل‌ها در برنامه‌های ملی توسعه، سرمایه‌گذاری در آموزش تخصصی مددکاری اجتماعی بوم‌اجتماعی و تخصیص منابع به پروژه‌های تحول‌آفرین در جوامع محلی، ضروری است تا آسیب‌پذیرترین افراد در برابر تغییرات اقلیمی و مخاطرات محیطی محافظت شوند و تاب‌آوری واقعی محقق گردد.

مدل‌سازی و ارزیابی اثربخشی مددکاری اجتماعی در ارتقاء تاب‌آوری بوم‌اجتماعی جوامع محلی
مدل‌سازی و ارزیابی اثربخشی مددکاری اجتماعی در ارتقاء تاب‌آوری بوم‌اجتماعی جوامع محلی

رسانه تاب آوری ایران

رسانه تاب آوری ایران، اولین رسانه تاب آوری اجتماعی، مرجع رسمی آموزش، پژوهش، نشر کتاب، یادداشتها و مقالات تاب آوری

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا